Oleśnicki Zbigniew (właściwie Zbigniew z Oleśnicy) h. Dębno (1389–1455), biskup krakowski, kardynał. Ur. 5 XII w Siennie, był synem Jana, od r. 1405 sędziego ziemskiego krakowskiego (zob.), i Dobrochny z Rożnowa, synowcem Dobiesława z Oleśnicy i Sienna (zob.), Zawiszy z Oleśnicy i Ruszkowa (zob.) i Piotra z Krzyżanowic, bratem Jana zwanego Głowaczem (zob.), bratem wujecznym Mikołaja z Michałowa zwanego Białuchą (zob.). Uczył się w sandomierskiej szkole kolegiackiej. Od r. 1406 studiował na Uniw. Krak., nie uzyskał jednak żadnego stopnia naukowego; przez pewien czas przebywał we Wrocławiu, stąd jego znajomość języka niemieckiego. Początki kariery na dworze Jagiełły miał ułatwione dzięki powiązaniom rodzinnym. Już w czasie bitwy grunwaldzkiej należał do najbliższego otoczenia króla, a zasłużył się, powalając kopią rycerza miśnieńskiego Dypolda von Kökritz, który zamierzył się na Jagiełłę. W tym czasie był notariuszem kancelarii królewskiej; czytał dokumenty klasztorów pomorskich, przedkładane Jagielle do zatwierdzenia w czasie Wielkiej Wojny, pisał skargi na Zakon do papieża i elektorów Rzeszy. W r. 1411 był jednym z posłów do papieża Jana XXIII z obediencją i w sprawach związanych z konfliktem polsko-krzyżackim. Okres od r. 1411 do r. 1423, wypełniony pracą w kancelarii królewskiej, należy uznać za czas samodzielnej drogi do awansu w kancelarii, znaczonego uzyskiwaniem beneficjów kościelnych; pierwszym była bogata plebania kłodawska (diec. gnieźnieńska) uzyskana w r. 1415. Od t. r. zaczyna występować O. w kancelarii jako protonotariusz królewski, używając tego tytułu na przemian z tytułem sekretarza. W r. 1416 osiągnął scholasterię sandomierską. W r. 1417 zakończyły się fiaskiem jego starania o kanonię krakowską, którą objął Piotr Wolfram. Z t. r. pochodzą pierwsze znane dokumenty, w których O. wymieniony jest w formule relacyjnej, co wskazuje na wzrost jego pozycji. W r. n. uzyskał jednak inną kanonię przy katedrze krakowskiej. W r. 1418, po śmierci podkanclerzego Dunina ze Skrzynna, przegrał rywalizację o podkanclerstwo z Janem Szafrańcem, ale – pod warunkiem rezygnacji ze scholasterii sandomierskiej – dostał prepozyturę św. Floriana w Krakowie, związaną uprzednio z podkanclerstwem. Dzięki temu zajął w kancelarii królewskiej trzecie miejsce po kanclerzu i podkanclerzym. W końcu 1421 r. dołączył do poprzednich prebend kanonie gnieźnieńską i wiślicką oraz uzyskał honorowy tytuł protonotariusza apostolskiego. W r. 1419 wziął udział w rokowaniach z Zygmuntem Luksemburczykiem, prowadzonych w Koszycach. W r. n. został wysłany do niego jako poseł Jagiełły, wraz z Mikołajem Cebulką, posłem Witolda, aby zaprotestować przeciw wyrokowi w sprawach polsko-krzyżackich, wydanemu 6 I we Wrocławiu przez Luksemburczyka, jako sędziego polubownego. Śmiała mowa przed królem rzymskim, wygłoszona przez O-ego 30 I 1420, wzbudziła gwałtowną reakcję Zygmunta. Zyskała ona O-emu uznanie Jagiełły, który odtąd zaczął używać go jako jednego z negocjatorów w sprawach polsko-krzyżackich i w kontaktach z Luksemburczykiem.
Po śmierci arcbpa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąby w grudniu 1422 otworzyły się możliwości awansu i zmian personalnych na kilku kluczowych stanowiskach kościelnych; wierny królowi bp krakowski Wojciech Jastrzębiec, atakowany od dawna przez możnych, m. in. za wyrok wrocławski z r. 1420, został odsunięty na arcybiskupstwo gnieźnieńskie; król zamierzał powołać O-ego na urząd kanclerza, wynosząc zarazem dotychczasowego podkanclerzego Jana Szafrańca na biskupstwo krakowskie, co miało zapewnić utrzymanie równowagi sił w elicie władzy. Plany te uległy zmianie na początku 1423 r., prawdopodobnie w lutym, niewątpliwie pod wpływem możnowładztwa małopolskiego z Tarnowskimi i Tęczyńskimi na czele, które obawiało się dalszego wzrostu znaczenia Szafrańców. Ostatecznie O. dostał biskupstwo krakowskie kosztem J. Szafrańca, który musiał zadowolić się kanclerstwem. Hipoteza Ewy Maleczyńskiej, że O. pokonał rywala dzięki zwycięstwu orientacji luksembursko-koncyliarnej w ówczesnej polityce polskiej, za poparciem poślubionej niedawno przez Jagiełłę Zofii Holszańskiej, nie znajduje potwierdzenia. Wg anonimowego biografa O-ego i Długosza, głównym przeciwnikiem oddania O-emu steru polityki państwa był Witold, który już w r. 1418 miał skutecznie przeciwstawić się jego nominacji na podkanclerzego. W układach delimitacyjnych z Krzyżakami w Wielonie nad Niemnem w maju 1423 występował O. już jako biskup elekt krakowski, 9 VII uzyskał prowizję papieską, 18 XII przyjął święcenia kapłańskie i następnego dnia – 19 XII otrzymał sakrę biskupią. W marcu 1424 uczestniczył w Krakowie w uroczystościach koronacyjnych Zofii Holszańskiej.
Na koniec 1424 r. przypada pierwsza akcja O-ego, stawiająca biskupa krakowskiego w opozycji do króla. Był to konflikt z Janem Biskupcem, bpem chełmskim, spowiednikiem Jagiełły i jednym z najbliższych królowi ludzi, o przynależność diecezjalną ziemi lubelskiej, którą Biskupiec, za poparciem królewskim i zgodą papieską, chciał przyłączyć do swojej diecezji i przenieść jej stolicę z Chełma do Lublina. O., działając w obronie stanu posiadania biskupstwa krakowskiego, a wbrew ogólnym interesom Kościoła polskiego, doprowadził w r. 1426 do anulowania przez papieża poprzedniej decyzji. Na przywódcę opozycji wobec władzy Jagiellonów wyrósł O. w toku kampanii dworu o uznanie praw do tronu polskiego synów królewskich. Na zjeździe w Brześciu Kujawskim otrzymał w depozyt akt uznania przez panów polskich praw dziedzicznych syna Jagiełły Władysława do tronu polskiego, spisany 30 IV 1425, który miał być wydany królowi pod warunkiem uprawomocnienia przez niego drugiego dokumentu, który został wtedy spisany – potwierdzenia przywilejów Królestwa. Dokument panów polskich zawierał w sobie również warunek uznania praw dziedzicznych Władysława Jagiellończyka do tronu polskiego, po potwierdzeniu przez niego praw przed koronacją. Dzięki temu korona polska, w teorii dziedziczna w rodzie Jagiełłowym, miała być w rzeczywistości elekcyjna. Król odrzucił jednak ten warunek na zjeździe łęczyckim w r. 1426; O. zwrócił akt panom, którzy posiekali go szablami. Demonstracyjna niechęć Witolda okazana O-emu w trakcie jego poselstwa na Litwę zaraz po zjeździe łęczyckim spowodowana była zapewne jego przeciwstawianiem się planom dynastii. Sporny jest udział O-ego w kolejnej akcji opozycji, jaką było oskarżenie w r. 1427 królowej Zofii o zdradę małżeńską, co pośrednio godziło w prawa dynastyczne jej synów. Złożenie przysięgi oczyszczającej królową w grudniu 1427 m. in. przez O-ego jest traktowane przez niektórych badaczy jako dowód jego udziału w oskarżeniu królowej, choć jako biskup krakowski był on z urzędu predestynowany do oczyszczenia królowej.
Zjazd łucki Władysława Jagiełły, Witolda i Zygmunta Luksemburczyka w końcu stycznia 1429, na którym ujawnione zostały plany koronacji Witolda na króla Litwy z inicjatywy Zygmunta i Jagiełły, spowodował gwałtowną reakcję panów polskich; ich stanowisko znalazło odzwierciedlenie w mowie O-ego (przekazanej przez Długosza). Bezpośrednio po tym zjeździe doszło do zbliżenia O-ego i jego dotychczasowych przeciwników, reprezentujących kancelarię królewską w osobach jej kierowników: kanclerza, a od r. 1428 także bpa włocławskiego Jana Szafrańca oraz podkanclerzego Władysława Oporowskiego. W nich też należy widzieć kierowników działań przeciwko koronacji Witolda, prowadzonym przy pełnym poparciu i współdziałaniu ze strony O-ego, który w l. 1429–30 trzykrotnie posłował do Witolda oraz towarzyszył królowi w jego ostatnim spotkaniu z w. księciem. Pierwsze poselstwo, sprawowane wspólnie z Mikołajem z Michałowa, woj. sandomierskim, przybyło do Grodna 27 III 1429, drugie 29 IX t. r., w czasie którego towarzyszył O-emu woj. krakowski Jan z Tarnowa, miało na celu rozerwanie sojuszu Witolda z Zygmuntem oraz Krzyżakami za cenę przekazania mu w przyszłości korony polskiej za zgodą Jagiełły i panów polskich. Trzecie poselstwo, odbyte ponownie wraz z Mikołajem z Michałowa, było spowodowane gwałtowną reakcją Witolda na przywilej jedleński Jagiełły (4 III 1430), w którym król zgodził się na poprzednie warunki opozycji, dotyczące następstwa tronu swych synów, jak również uznanie władzy wielkoksiążęcej na Litwie za jedynie dożywotnią dla Witolda. Celem asysty panów polskich, trzech Oleśnickich: O-ego, jego stryja Dobiesława i brata Jana Głowacza oraz ich powinowatego Jana Koniecpolskiego, Jana Szafrańca i Władysława Oporowskiego i in., która towarzyszyła królowi w Wilnie w październiku 1430, było udaremnienie ewentualnej próby koronacji Witolda ze strony samego Jagiełły.
Udział O-ego po śmierci Witolda w akcji panów polskich przeciwko rządom Świdrygiełły na Litwie wyraził się w kolportowaniu przy pomocy brata Jana wieści o uwięzieniu Władysława Jagiełły na Litwie w końcu 1430 r., a także w przygotowaniu zbrojnej interwencji i w finansowaniu udziału tegoż brata w wyprawie łuckiej 1431 r. z chorągwią rodową. Podjęta równocześnie z inspiracji O-ego kampania panów polskich przeciw królowi zarzucała mu kunktatorstwo w wyprawie łuckiej i kontakty z Krzyżakami, którzy właśnie w tym czasie dokonali łupieżczej napaści na ziemię dobrzyńską i Kujawy (sierpień–wrzesień 1431). W wygłoszonej publicznie we Lwowie mowie do króla O. oskarżył go wręcz o spowodowanie najazdu Krzyżaków i poniechanie zdobycia Łucka. Po inspirowanym przez Polskę zamachu stanu na Litwie i odsunięciu od władzy Świdrygiełły O. stanął na czele poselstwa do Grodna, gdzie w imieniu króla dokonał 15 X 1432 inwestytury Zygmunta Kiejstutowicza na W. Ks. Lit., z władzą jedynie dożywotnią. Końcowy okres rządów Jagiełły charakteryzuje się rosnącą przewagą możnowładztwa małopolskiego z O-m na czele nad starzejącym się królem. Wystąpiła ona w sprawie następstwa tronu, charakteru związku z Litwą, a także w kwestii stosunku do husytów.
Od początku rządów biskupich dawał O. wyraz swemu nastawieniu antyhusyckiemu. Już w podziękowaniu za promocję na biskupa w r. 1423 przyrzekał papieżowi zwalczanie herezji. W marcu 1431, w czasie dysputy między profesorami Uniw. Krak. a uczonymi czeskimi (z udziałem Jagiełły i Zygmunta Korybutowicza) O. rzucił na Kraków interdykt. Podobnie ostro zareagował na umowę pabianicką z husytami w sprawie pomocy czeskiej w wojnie polsko-krzyżackiej i w czasie pobytu posłów czeskich w Krakowie 24 VII 1432 obłożył miasto ponownie interdyktem. W walce ideologicznej z husytami ściśle współdziałał z Uniwersytetem, którego był kanclerzem. Współpraca ta odzwierciedliła się m. in. w dyspucie między sprawcami porozumienia pabianickiego, biskupami: Janem Szafrańcem, Władysławem Oporowskim i Janem Biskupcem, a profesorami Wszechnicy, którzy bronili słuszności interdyktu O-ego. Nieliczenie się w walce z husytami z wolą królewską i ugodowym stanowiskiem większości episkopatu polskiego odzwierciedliło się również w próbie zamknięcia husytom przejścia przez ziemię krakowską na Węgry w kwietniu 1433 przez panów krakowskich z O-m i Mikołajem z Michałowa, kaszt. krakowskim, na czele, wbrew woli króla. Podczas ostatniego spotkania z Jagiełłą w Nowym Mieście Korczynie w r. 1434 wyjeżdżający na sobór do Bazylei O. pożegnał króla mową zuchwałą i wręcz obelżywą, zarzucając mu działanie obniżające powagę Królestwa i grożąc klątwą za lekceważenie Kościoła (wg Długosza).
Zaangażowanie się w konflikt ze Świdrygiełłą i wojna z Krzyżakami kazały O-emu odpowiedzieć odmownie na papieskie wezwanie do udziału w rozpoczętym w r. 1431 soborze. Dopiero w r. 1434 podjął O. decyzję udania się nań i wyruszył wraz z bpem poznańskim Stanisławem Ciołkiem, kanclerzem Janem Koniecpolskim i Mikołajem Lasockim. W Poznaniu doszła ich wieść o śmierci Jagiełły. O. zrezygnował z wyjazdu i, obejmując faktycznie rządy w Polsce, przystąpił natychmiast do realizacji planów, mających mu zapewnić utrzymanie się przy władzy. Na zwołanym do Poznania zjeździe Wielkopolan przeprowadził podjęcie uchwały o bezzwłocznej elekcji i koronacji małoletniego Władysława Jagiellończyka, zgodnie zresztą z przyrzeczeniem złożonym królowi na zjeździe sieradzkim w kwietniu 1432, modyfikującym akt brzeski i jedleński. Zjazd opozycji w Opatowie zwołany na 20 VII przez Spytka Melsztyńskiego i Dziersława Rytwiańskiego, bez udziału członków rady królewskiej, zakończył się porażką opozycjonistów. Przybyły tam w ostatniej chwili O. zręczną argumentacją przekonał szlachtę o konieczności koronacji Władysława. Opozycja, skupiona wokół Spytka, Abrahama Zbąskiego i Jana Strasza z Kościelnik, reprezentujących rody odsunięte w tym czasie od wyższych urzędów, obawiała się wszechwładzy O-ego za małoletności króla. Opowiadała się więc nie tyle za koronacją króla bez elekcji, a na mocy prawa dziedziczenia (Maleczyńska, Dworzaczek), ale w ogóle za odłożeniem koronacji do czasu uzyskania pełnoletności przez królewicza i potwierdzenia praw, stojąc na straży postanowień przywileju jedleńskiego (co wynika z tekstu Długosza). Ostatecznie udało się O-emu doprowadzić do elekcji i koronacji Władysława (25 VII 1434) i tym samym zapewnić sobie decydujący wpływ na sprawy państwowe. Przy wybitnym udziale O-ego doszło 31 XII 1435 do zawarcia pokoju z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim, co dawało biskupowi możliwość skoncentrowania się na kwestiach wewnętrznych i podjęcie w najbliższej przyszłości aktywnej polityki w stosunku do sąsiadów południowych. Po śmierci Wojciecha Jastrzębca, arcbpa gnieźnieńskiego (2 IX 1436), nie dopuścił O. do Gniezna zdolnego i niezależnego bpa włocławskiego Władysława Oporowskiego, lecz poparł dotychczasowego podkanclerzego Wincentego Kota. Wraz z nim, Janem Tęczyńskim, woj. sandomierskim, i Marcinem ze Sławska, woj. kaliskim, posłował w grudniu 1437 do Zygmunta Kiejstutowicza; odnowiono wówczas unię, ale nie doprowadzono do zgody między Zygmuntem a władającym Podolem Świdrygiełłą.
Najbardziej palącą sprawą dla O-ego stało się jednakże ostateczne rozprawienie się ze wzmagającą się opozycją wewnętrzną, w której dużą rolę odgrywał osobisty konflikt Spytka Melsztyńskiego z O-m, popierającym Odrowążów ze Sprowy, którzy przejęli ruskie włości ojca Spytka. Bezpośrednio po śmierci Jagiełły Mikołaj Kornicz Siestrzeniec, burgrabia będziński, dokonał najazdu na klucz sławkowski, należący do dóbr stołowych biskupa krakowskiego; awanturniczy sprawca napadu, osobisty wróg Oleśnickich, oskarżany przez O-ego przed sądem już w r. 1429, a w r. 1433 zaprzeczający szlachectwu brata O-ego Jana Głowacza, był znany ze swych działań prohusyckich i współdziałania ze Spytkiem Melsztyńskim. Z tym ostatnim, którego posądzano o prohusyckie sympatie, próbowali Oleśniccy dojść do porozumienia przez układy matrymonialne, dotyczące jego bratanicy Jadwigi z Książa, jeszcze za życia króla. Był on jednak naturalnym wodzem odsuniętych od wyższych urzędów rodzin magnackich oraz szlachty walczącej przeciwko duchowieństwu w kwestii dziesięcinnej. Po burzliwym sejmie piotrkowskim w r. 1435, kiedy szlachta żądała uznania jej prawa do dziesięciny swobodnej z nowizn, O. z inicjatywy Jana Elgota poszedł na kompromis, którego wynikiem była ugoda duchowieństwa ze szlachtą zawarta prawdopodobnie w początku 1437 r., tzw. Laudum Cracoviense. W r. 1437 Spytek Melsztyński najechał zbrojnie, wespół z ks. Fryderykiem Ostrogskim, dobra biskupa w kluczu uszewskim, ściągając na siebie postępowanie sądowe, szybko zresztą zawieszone.
Innym planem walki o władzę w kraju była polityka zagraniczna. Po śmierci cesarza Zygmunta (1437) O. zabiegał o zbliżenie z jego zięciem, Albrechtem austriackim, mającym objąć kraje Luksemburczyka. O. dążył do tego, by poprzez małżeństwa królewiczów polskich z córkami Albrechta dom Jagiellonów uzyskał dynastyczne prawa do korony czeskiej i węgierskiej. Tymczasem husyci czescy obwołali w marcu 1438 w Kutnej Horze Kazimierza Jagiellończyka królem czeskim. Propozycja ta została przyjęta przez dwór i panów polskich na zjeździe nowokorczyńskim 20 IV 1438, choć O. przeciwdziałał temu, podobnie jak poprzednio kandydaturze Jagiełły na tron czeski. Rezygnację O-ego z oporu przeciw koniecznej interwencji zbrojnej na Śląsku i w Czechach, gdzie Albrecht miał wielu zwolenników, uzyskali panowie za cenę przystąpienia do zawiązanej 25 IV t. r. w Nowym Korczynie z inicjatywy O-ego konfederacji w obronie praw obowiązujących, a przeciw wszelkim przejawom husytyzmu w Polsce. Przedstawienie opozycji jako działalności heretyków było zręcznym posunięciem obozu O-ego, ponieważ walkę o utrzymanie władzy przedstawiało w kategoriach walki w obronie religii. Niepowodzenia polskiej wyprawy na Czechy i Opolszczyznę, zawarcie rozejmu z Albrechtem (w końcowej fazie przedłużające się rokowania prowadził O. w Lubowli w maju 1439), trudności wewnętrzne, których przezwyciężenie wymagało wzmocnienia władzy, zaniepokoiły skrajną opozycję możnych. Pod przewodem Spytka Melsztyńskiego 168 przeciwników O-ego zawiązało 3 V 1439 konfederację w Nowym Mieście Korczynie pod hasłem uzdrowienia stosunków. Konfederatów zapewne popierała królowa Zofia, dążąc do emancypacji dworu spod kurateli biskupa. Nieudany zamach Melsztyńskiego na Jana, marszałka królestwa, a brata O-ego, i ich powinowatego kanclerza Jana Koniecpolskiego spowodował opuszczenie wodza przez konfederatów. Melsztyński, broniąc się pod Grotnikami, poległ następnego dnia. Wyrazem rozsądku politycznego O-ego był zwrot dzieciom Melsztyńskiego we wrześniu t. r. dóbr dziedzicznych, skonfiskowanych jako własność buntownika przeciw królowi; panowie z królem uznali, że nie był to bunt, ale zbrojna walka z osobistymi wrogami. Zapobiegło to możliwości nowych walk wewnętrznych. Powołanie Władysława III, po śmierci Albrechta Habsburga (27 X 1439) na tron węgierski na początku 1440 r., spotkało się z gorącym poparciem ze strony O-ego, który w kwietniu t. r. wyruszył z królem na Węgry, wspomagając wyprawę 3 000 fl., za które otrzymał w zastaw ziemię spiską. Wrócił do Krakowa w sierpniu t. r., po koronacji Władysława, organizując w kraju pobór pieniężny i posiłki wojskowe. Uważa się O-ego słusznie za inspiratora polskiej polityki w stosunku do Węgier; celów antytureckich tej polityki i prawomocności elekcji Jagiellończyka bronił O. przeciw oskarżeniom obcych i rodaków w korespondencji i za pomocą propagandy. W l. n. władza O-ego w Polsce natrafiała jednak na znaczne trudności na skutek właśnie braku monarchy w kraju, gdyż przebywał on stale na Węgrzech.
W latach czterdziestych nasiliły się działania O-ego w zakresie spraw Kościoła krakowskiego i budowy potęgi materialnej swej rodziny. Dn. 30 XII 1443 O. kupił za 6 000 grzywien od ks. cieszyńskiego Wacława księstwo siewierskie na własność biskupów i kapituły krakowskiej, wchodząc w rzeczywiste nim władanie po zawarciu rozejmu i pokoju z książętami śląskimi w l. 1445 i 1447. Przyłączenie do Polski ziemi siewierskiej w formie biskupiego władztwa terytorialnego można traktować jako fragment planów rewindykacyjnych O-ego w stosunku do Śląska. Nie należy wszakże zapominać, że na tym terenie znajdował się kompleks dóbr stołowych biskupów krakowskich – przedmiot stałych zatargów z książętami cieszyńskimi (np. spór O-ego z księciem Bolkiem o wybieranie stawu w r. 1426). Spisz, który od r. 1440 – wspólnie z bratem Janem Głowaczem – dzierżył O. w zastawie, przysparzał mu stałych kłopotów na skutek ciągłych konfliktów granicznych. W listopadzie 1444 zawarł O. w Koszycach 2-letni rozejm z Janem Giskrą z Brandysu. Groźba przeniesienia na Polskę konfliktu zbrojnego między Janem Hunyadym, gubernatorem Węgier za małoletności Władysława Pogrobowca, a Janem Giskrą w r. 1449, spowodowały wspólną akcję O-ego i królowej Zofii, która doprowadziła w grudniu t. r. w Kremnicy do zawieszenia broni. Powiadomiony o tym papież mianował O-ego w r. 1450 legatem dla rozwiązania tego konfliktu.
Na okres ten przypada dwukrotne mianowanie O-ego kardynałem. Jako pierwszy przyznał mu tę godność Eugeniusz IV w dn. 18 XII 1439, nadając tytuł kardynała kościoła Św. Pryski bullą z 8 I 1440. Data mianowania O-ego kardynałem przez soborowego papieża Feliksa V nie jest dokładnie znana, przypuszcza się jednak, że nastąpiło to na tajnym konsystorzu 12 X 1440, wraz z nadaniem tej godności prymasowi Wincentemu Kotowi. O. nie przyjął nominacji Eugeniusza IV, wbrew życzeniu króla, który skłaniał się do obediencji rzymskiej, zabraniając duchowieństwu polskiemu opowiedzieć się za soborem. Początkowo jednak O. nie chciał zrywać z Eugeniuszem IV. Podejmował np. w Nowym Sączu, przed wyprawą węgierską w r. 1440, Izydora, metropolitę kijowskiego, mianowanego kardynałem przez Eugeniusza IV, w wyniku unii florenckiej z Kościołem wschodnim w r. 1439. Jako biskup krakowski podporządkował się na synodzie łęczyckim 8 V 1441 decyzji o neutralności. Osobiście jednak, idąc śladem Uniw. Krak., złożył już 21 XII 1441 obediencję soborowi przez swego posła Jana Elgota. Bulla Feliksa V, w której zawiadamiał O-ego o wysłaniu mu kapelusza kardynalskiego, nosi datę 9 XI 1441 i należy sądzić, że O. kapelusz przyjął. Nie używał go jednak, podobnie jak tytulatury kardynalskiej (otrzymał tytuł kościoła Św. Anastazji), prawdopodobnie ze względu na zakaz króla. Jest to jednak tylko hipoteza, ponieważ uznawany za dowód przez J. Fijałka i późniejszą literaturę list obediencyjny O-ego do papieża Mikołaja V z 6 VII 1447 mówi tylko o zakazie ze strony króla przyjęcia insygniów, przyznanych przez papieża Eugeniusza. Dodatkową formą wynagrodzenia O-ego za obediencję dla soboru było mianowanie go legatem a latere na Polskę w kwietniu 1442, którą to legację przedłużono w r. 1443.
Realizując z powodzeniem osobiste cele, nie potrafił jednakże O. sprostać problemom polityki państwowej. Samowolne wyniesienie przez Litwinów do godności w. księcia Kazimierza Jagiellończyka (29 VI 1440) wkrótce po wyjeździe króla na Węgry oznaczało zerwanie unii polsko-litewskiej. Podjęte przez O-ego próby jej ratowania przez poparcie do tronu wielkoksiążęcego Michała, syna zamordowanego Zygmunta Kiejstutowicza, i wysunięcie planu podziału Litwy skończyły się niepowodzeniem i zaostrzyły stosunki polsko-litewskie. Rosnąca anarchia w kraju, a wreszcie najazdy w początkach 1444 r.: litewski na Mazowsze, tatarski na Ruś i łupiestwa Bolesława V, ks. opolskiego, uświadomiły O-emu własną bezsilność. Wezwał on wtedy bezskutecznie króla do powrotu, starając się nakłonić Władysława do utrzymania szegedyńskiego rozejmu z Turkami.
Gdy upewniono się o śmierci króla Władysława III pod Warną, O. na zjazdach walnych: sieradzkim w kwietniu 1445 i piotrkowskim w sierpniu t. r., opowiedział się zdecydowanie za kandydaturą Kazimierza Jagiellończyka na tron polski i wziął udział w poselstwie panów koronnych, które, przybywszy 15 X 1445 do Grodna, oferowało księciu koronę polską, podnosząc moc obowiązującą dotychczasowych traktatów z Litwą. O. uznawał konieczność odnowienia związku Polski i Litwy, rządzonych przez jednego władcę, co dobitnie wypowiedział w liście do Macieja, bpa wileńskiego. Gdy jednak Kazimierz odrzucił propozycję polską, O. opowiedział się, wraz z innymi biskupami, na zjeździe piotrkowskim w końcu marca 1446 za kandydaturą Fryderyka brandenburskiego na tron polski; było to tylko manewrem, podobnie jak jego zgoda na kandydata panów świeckich, Bolesława IV mazowieckiego. O. uczestniczył w zjeździe parczewsko-brzeskim 29 IX 1446, w czasie którego Kazimierz przyjął ofiarowywaną mu koronę, zademonstrował jednak rezerwę wobec elekta, ponieważ wraz z Wincentym Kotem, Władysławem Oporowskim i Janem Tęczyńskim pozostał w Parczewie, gdy inni biskupi i panowie udali się do Brześcia na wezwanie Jagiellończyka. Bezpośrednio po uznaniu przez Kazimierza nowego papieża rzymskiego Mikołaja V i zerwaniu tym samym z soborem O. wyprawił do Rzymu posła Jana Pniewskiego z przyrzeczeniem obediencji (list z 6 VII 1447) oraz prośbą o potwierdzenie godności kardynalskiej, nadanej przez Eugeniusza IV, przesłanie kapelusza kardynalskiego i zatwierdzenie przywilejów nadanych diecezji krakowskiej w czasie schizmy. Mimo uznania tytułu kardynalskiego O-ego papież zwlekał 2 lata z przesłaniem mu oznaki godności. Powodem były z jednej strony zarzuty stawiane w Kurii przez przeciwników O-ego, dowodzących prosoborowych sympatii kardynała, z których dwukrotnie (w lipcu 1447, lutym 1449) oczyszczał go swymi listami Kazimierz Jagiellończyk, z drugiej – przeszkody stawiane u papieża przez samego króla, dążącego do ograniczenia stanowiska O-ego w Polsce.
O., przewodząc radzie panów, żądał potwierdzenia praw Królestwa, co było równoznaczne nie tylko z odnowieniem przywilejów, ale też aktów horodelskich i grodzieńskich unii polsko-litewskiej, na co Kazimierz ze względu na swe prawa dziedziczne w. księcia nie chciał się zgodzić. Popieranie przez O-ego pretensji ks. Michała Zygmuntowicza do ojcowizny na Litwie było dodatkowym zarzewiem konfliktów z królem. W dążeniu do umocnienia swej pozycji w Koronie wykorzystał Kazimierz antagonizm wielkopolsko-małopolski, popierając Wielkopolan również na polu kościelnym. Po śmierci arcbpa Wincentego Kota w sierpniu 1448 Kazimierz zaproponował tron metropolity O-emu wraz ze swą zgodą na kardynalat, licząc na odsunięcie go w ten sposób od spraw politycznych. O. odrzucił jednak stanowczo ten projekt, a dzięki wpływom w Kurii, głównie Mikołaja Lasockiego, i za pośrednictwem swego posła Jana Długosza uzyskał kapelusz kardynalski, uroczyście wręczony mu 1 X 1449 w katedrze krakowskiej. Do konfrontacji między nowym arcbpem gnieźnieńskim Władysławem Oporowskim i O-m, a zarazem między Wielkopolanami a Małopolanami, doszło na sejmie piotrkowskim 6 XII 1449, na który to sejm O. przybył w purpurze kardynalskiej, otoczony krewniakami i dworem biskupim, żądając, jako kardynał, pierwszego miejsca w radzie przed prymasem. Kazimierz poparł jednak arcybiskupa, czego wyrazem stała się późniejsza, z 17 VI 1451, uchwała zjazdu piotrkowskiego: zakazywała ona biskupom polskim ubiegania się o godność kardynała lub legata bez zezwolenia królewskiego, uzależniała wotowanie na sejmach Oporowskiego i O-ego od woli króla, który raz jednego, raz drugiego miał powoływać do rady, oraz potwierdzała wyłączne prawo arcybiskupa do koronowania króla i królowej. Jako reakcję na uchwałę piotrkowską – dotkliwą osobistą porażkę – wypada traktować gwałtowne wystąpienie O-ego przeciw królowi na małopolskim zjeździe prowincjonalnym w Nowym Mieście Korczynie w lipcu 1451, do którego pretekstem stała się obrona praw dziedzicznych Michała Zygmuntowicza.
O. wziął udział w dwóch zjazdach polsko-litewskich: w maju 1448 w Lublinie oraz w październiku 1451 w Parczewie, wchodząc w skład dwunastoosobowej delegacji panów polskich. Na żądanie Litwinów, dotyczące przynależności Podola i Wołynia do W. Księstwa oraz usunięcia słów o inkorporacji z aktów unii, odpowiedział O., dając wyraz niezmienności stanowiska części panów polskich. Żądanie przyłączenia Wołynia do Korony wysuwano także na sejmie opatowskim, zwołanym w styczniu 1452 pod nieobecność króla. Po śmierci Świdrygiełły (10 II 1452), który rządził wówczas Wołyniem, Litwini – za wolą Kazimierza – zajęli tę ziemię; panowie małopolscy z O-m na czele zareagowali na to zwołaniem pospolitego ruszenia ziemi sandomierskiej, lubelskiej i ruskiej, zatrzymaniem dochodów królewskich i groźbą detronizacji władcy, powtarzaną na zjazdach szlachty małopolskiej. Kazimierz uśmierzył bunt przy pomocy Wielkopolan, zebranych na sejmiku prowincjonalnym w Kole w maju 1452, gdzie nazwał kardynała człowiekiem pysznym i swoim wrogiem, odsuwając go od rady na następnym walnym zjeździe sandomierskim (przełom maja i czerwca 1452) i izolując trzech przywódców opozycji: O-ego i jego brata Jana oraz woj. krakowskiego Jana Tęczyńskiego. Aby odzyskać swe znaczenie w radzie królewskiej, O. starał się wykorzystać wakans na arcybiskupstwie gnieźnieńskim po śmierci Władysława Oporowskiego (11 III 1453) oraz pobyt w Polsce (sierpień 1453 – maj 1454) głośnego kaznodziei, wikariusza generalnego nowo założonego zakonu franciszkanów obserwantów, Jana Kapistrana, którego specjalnie wezwał do Polski, m. in. dla poparcia swych planów konwersji Rusi i polityki antytureckiej. W r. 1453 O. uczestniczył w dwóch zjazdach: polsko-litewskim w Parczewie (3 VI), gdzie poparł przeciw królowi pretensje książąt mazowieckich wobec Litwy, i w Piotrkowie, który to sejm zakończył się jego połowicznym zwycięstwem. Kazimierz bowiem potwierdził na ręce kardynała prawa Królestwa (przywilej z 30 VI), ale bez wzmianki o wcieleniu W. Ks. Lit. do Królestwa Polskiego. Odzwierciedleniem rywalizacji O-ego z arcybiskupem gnieźnieńskim był incydent podczas uroczystości ślubno-koronacyjnych Elżbiety Habsburżanki z Kazimierzem Jagiellończykiem (10 II 1454), gdy kardynał nie pozwolił arcbpowi Janowi ze Sprowy udzielić ślubu parze królewskiej, powołując się na prawa swojej katedry, wobec czego ceremonii dokonał Jan Kapistran.
Sprzeciw O-ego wobec przyjęcia hołdu Stanów Pruskich i wojny z Zakonem, 20 II 1454, odsunął go od czynnego udziału w wydarzeniach politycznych. Jako przyczynę takiego stanowiska, podzielanego zresztą przez innych biskupów: Jana Gruszczyńskiego, Pawła Giżyckiego i Grzegorza z Sanoka, sam O. podał obawę przed złamaniem zaprzysiężonego pokoju brzeskiego, którego był współtwórcą i przez długie lata obrońcą. Jego kontakty z przedstawicielami Związku Pruskiego w l. 1452 i 1453 świadczą, że opowiadał się za pokojowym rozwiązaniem konfliktu, chcąc odegrać rolę mediatora jako legat papieski. Pragnął bowiem, w ślad za apelami papieskimi (w czym należy, za M. Biskupem, upatrywać główną przyczynę jego postawy), skierować siły polsko-litewskie ponownie przeciw Turcji, a w tych planach wojna polsko-krzyżacka była zasadniczą przeszkodą. Stosunek O-ego do wojny pruskiej uległ zmianie po lutym 1454, kiedy to kardynał udzielił poselstwu Związku Pruskiego pożyczki 2 000 zł węgierskich, obróconej na zwerbowanie zaciężnych. Jednocześnie jednak 25 III 1454 król odebrał O-emu tenutę spiską. Po klęsce chojnickiej, gdy na zjeździe w Brześciu Kujawskim (wrzesień 1454) miano podjąć decyzję co do dalszego postępowania, O. poparł dalszą walkę o Prusy i listownie oraz przez posłów nakłaniał króla do jej kontynuowania.
Rządząc diecezją krakowską ponad 30 lat, dobrał sobie O. do pomocy wybitnych prawników, spośród których mianował wikariuszy generalnych (zastępujących go we wszystkich sprawach jurysdykcjonalnych i administracyjnych) i oficjałów, zmieniając ich kolejno, by nie utrudniać im działalności uniwersyteckiej (wikariusze generalni nie mogli być czynni jako profesorowie); zabiegał też, by spośród nich rekrutowali się archidiakoni, w których rękach spoczywał faktyczny nadzór nad klerem parafialnym. Do grona tego należeli m. in. Andrzej Myszka, prof. teologii Eliasz z Wąwolnicy, a zwłaszcza doktorzy dekretów: Tomasz z Chrobrza, Jan Elgot, Dziersław z Borzymowa, Paweł z Zatoru, Rafał ze Skawiny, Jan z Pniowa; w zakresie biskupich funkcji liturgicznych (przede wszystkim konsekracji) zastępował O-ego jego sufragan, bp tytularny laodycejski, dominikanin Jarosław. Wyręczając się innymi, ceniąc opinie znawców, O. brał osobiście udział we wszystkich ważnych sprawach całego Kościoła polskiego, zwoływał własne synody diecezjalne, systematycznie choć z rzadka przeprowadzał wizytacje biskupie kościołów parafialnych, zabiegał o reformę klasztorów. Wydane przez O-ego statuty synodalne (znamy z r. 1436 i z r. 1446, z r. 1443 nie zachowały się) zmierzały do ujednolicenia liturgii, podniesienia karności duchowieństwa parafialnego oraz odnowy kultu patronów Królestwa i diecezji: świętych Floriana, Wacława, Wojciecha i Stanisława. Szczególnie propagował O. kult tego ostatniego, co pozostawało w związku z bieżącymi sporami z władzą królewską. Wyrazem tego kultu jest fundacja w r. 1441 kościoła murowanego w Piotrowinie, podczas gdy istniejący dotychczas, drewniany, przeniósł w r. 1444 do Biskupic, tworząc tam parafię. Propagował O. nadto w Krakowie kult św. Cyryla i Metodego, ale bez powodzenia. Dn. 4 X 1448 ufundował kolegiatę w Nowym Sączu p. wezw. Św. Małgorzaty, łącząc uposażenie kościołów parafialnych w Nowym Sączu i Podegrodziu, ustanawiając 4 prałatury, 4 kanonikaty i 8 wikariuszy, dla których dał dodatkowo 300 grzywien na wybudowanie domu. Był fundatorem kościoła parafialnego w Bodzentynie (1452), altarii w kolegiacie wiślickiej (1432–3, wraz z bratem), szpitala w Parsztowej Woli pod Iłżą (1448) oraz dwóch dzwonów w katedrze krakowskiej: Kardynała i Urbana. Tejże katedrze zapewnił stałych spowiedników, uposażając altariami jej wikariuszy (1435), oraz kaznodzieję spośród profesorów Uniw. Krak. (1454). W stosunku do klasztorów diecezji krakowskiej O. realizował zasadę ich pełnego podporządkowania władzy biskupiej, co doprowadziło w r. 1437 do osadzenia w więzieniu w Lipowcu Mikołaja z Buska, opata norbertanów brzeskich, uwolnionego od ekskomuniki przez papieża Eugeniusza IV w r. 1440, który protegował go przeciw prosoborowemu ordynariuszowi (bulla z r. 1442). Wprowadził też O. w czasie swoich rządów biskupich nominację przełożonych klasztorów przez biskupa, przynajmniej mniejszych klasztorów, jak np. kanoników regularnych na Kazimierzu czy norbertanek na Zwierzyńcu pod Krakowem. Charakterystyczne wydaje się popieranie przez O-ego zakładania przy kościołach parafialnych bractw religijnych jako nowej formy wiązania wiernych z Kościołem i wzmacniania więzi parafialnych, osłabianych, zwłaszcza w większych skupiskach miejskich, przez konkurencyjną działalność zakonów. Z jego też inicjatywy rozpoczęto obchodzić w Krakowie szczególnie uroczyście święto Bożego Ciała.
Do końca swych rządów biskupich pilnie strzegł O. diecezji przed wpływami herezji. Na pierwszą połowę 1449 r. (kwiecień–maj) przypada sprawa Jędrzeja Gałki, mistrza artium Uniw. Krak., którego oskarżono o herezję na podstawie znalezionych u niego dzieł Wiklefa. Obwinionemu udało się jednak uniknąć jurysdykcji biskupa, dzięki ucieczce do Głogowa pod opiekę wroga O-ego ks. opolskiego Bolesława V. Dbał O. o reformę gospodarczą dóbr biskupich: przenosił wsie na prawo niemieckie (szczególnie często w okresie panowania Władysława Warneńczyka) i dokonywał lokacji miejskich: Jastrzębia pod Szydłowcem (1427), Lubieni w kluczu iłżeckim (1440), Biskupic nad Giełczwią na Lubelszczyźnie (1450). Anonimowy biograf O-ego podnosił jego zainteresowania historyczne. Świadczą o nich także zeznania składane przez O-ego podczas procesu polsko-krzyżackiego w r. 1422. Wykazał w nich znaczną erudycję historyczną, a na uwagę zasługuje ujawnione wówczas przezeń traktowanie dowodu z dokumentu i słowa pisanego (np. korespondencji) wyżej niż relacji z autopsji. Szacunek dla dokumentu i wyniesiona z wieloletniej praktyki kancelaryjnej znajomość dyplomatyki, wykazywana przez O-ego, były przez współczesnych bardzo cenione; wielokrotnie zwracano się doń z prośbą o ekspertyzy w sprawie autentyczności dokumentów. Najpełniejszy wyraz zainteresowaniom historycznym dał O. inspirując Jana Długosza do spisywania dziejów Polski. Był on zresztą nie tylko ich inspiratorem, ale i inicjatorem, ponieważ dla 1. poł. XV w. korzystał Długosz z udostępnionych mu zapisek i osobistych wspomnień O-ego. Od r. 1442 korespondował O. z Eneaszem Sylwiuszem Piccolominim, wiele miejsca poświęcając sprawom literackim i polityki: polsko-austriackiej, tureckiej i pruskiej. Pozostaje nadal pytaniem, jak dalece humanistyczne listy O-ego należy przypisać jego osobistemu dyktatowi, a w jakim stopniu sekretarzom.
Jako przedstawiciel średniego rodu szlacheckiego dążył O. z powodzeniem do wprowadzenia swej rodziny w szeregi możnowładztwa, popierając swych krewnych na urzędy państwowe i kościelne. Obdarzał beneficjami: Jakuba, Mikołaja, Dymitra i Dziersława, swoich braci stryjecznych. Nie zawahał się jednak postawić przed sądem Dziersława za trwonienie majątku kościelnego. Dn. 8 X 1449 wydał przywilej fundacyjny dla założonego, wraz z bratem Janem Głowaczem, klasztoru paulinów w Pińczowie, gdzie już 2 X 1431 założył kolegiatę, zastąpioną w r. 1436 przez klasztor paulinów. Fundacja ta miała charakter rodowy – w miejscowości należącej do Oleśnickich, w której razem z bratem lokował miasto i wybudował w ciągu 30 lat ze swoich funduszy (ok. 20 000 grzywien) zamek. Realizując politykę rodową, uposażał kościoły parafialne w miejscowościach należących do rodu Dębnów: w Ruszkowie (1427), Siennie (1435), Krzyżanowicach i Oleśnicy, gdzie umieścił mansjonarzy. Fundując klasztor franciszkanów obserwantów (bernardynów) w Krakowie w r. 1453, w czasie pobytu Jana Kapistrana, przeznaczył na ten cel dom i parcelę na Stradomiu pod Wawelem, należące do brata. W swym testamencie, sporządzonym 15 V 1454, ustanowił O. fundację Bursy Jerozolimskiej w Krakowie wraz z biblioteką dla studentów, u zbiegu dzisiejszych ulic Jagiellońskiej i Gołębiej, kosztem 2 000 grzywien, zrealizowaną przez głównego egzekutora jego testamentu – Jana Długosza. Przeznaczył też na rzecz rektora Akad. Krak. swe berło, jak również inne legaty dla różnych instytucji kościelnych.
O. zmarł i IV 1455 w Sandomierzu, a pochowany został 8 IV w katedrze krakowskiej w środku chóru pod płytą mosiężną, wykonaną na jego własne zamówienie, wmurowaną w posadzkę. Na pogrzeb, którego ceremoniał szczegółowo ustalił w testamencie, wydano 1 000 fl. Księgozbiór O-ego, zapisany Bursie Jerozolimskiej, spłonął w pożarze tejże w kilka lat po jego śmierci. Zachowały się natomiast dwie księgi liturgiczne przez niego fundowane dla katedry: antyfonarz z ok. r. 1430 i pontyfikał z ok. l. 1430–47.
Podob. (rysunek piórkiem, po r. 1449) w Arch. Kapit. w Kr.: rkp. 20 k. 4v. (Liber privilegiorum antiquus, nr 2), (zob. „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki” T. 5: 1896 s. XLI fig. 54, L. Lepszy); – Korytkowski, Arcbpi gnieźn., II 76–9, 152–4, 207–9, 229–30, 234–5, 253; tenże, Prałaci gnieźn., III 123–53; PSB, (Melsztyński Spytek); Dworzaczek, tabl. 107; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac., s. 135; Katalog zabytków sztuki w Pol., I 313–14, III z. 2 s. 8, z. 4 s. 4–6, z. 9 s. 55–69, IV cz. 2; – Biskup, Trzynastoletnia wojna; tenże, Zjednoczenie Pomorza Wschodniego z Polską w połowie XV wieku, W. 1959; Bober P., Z dziejów synodów dawnej diecezji krakowskiej w XIV, XV i XVI w., „Roczniki Teolog.-Kanoniczne” T. 3: 1956 s. 79–89; Bobrzyński M., Smolka S., Jan Długosz, jego życie i stanowisko w piśmiennictwie, Kr. 1893 passim; Dąbrowski J., Władysław I Jagiellończyk na Węgrzech (1440–1444), W. 1922; Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, W. 1971; [Dzieduszycki M.], Zbigniew Oleśnicki przez autora „Piotr Skarga i jego wiek”, Kr. 1854 I, II; Fiałkowski J., Nowosądecka kolegiata, Cz. 1 Dzieje kapituły mniejszej (1448–1791), W. 1958; Fijałek J., Mistrz Jakub z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w dobie soboru w Bazylei, Kr. 1900 I, II; Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i pierwszej połowie XV w., Kr. 1966; Górski K., Przyczynek do zjazdu parczewskiego 3 VI 1453, „Roczniki Hist.” T. 17: 1948 s. 176–8; tenże, Rządy wewnętrzne Kazimierza Jagiellończyka w Koronie, „Kwart. Hist.” T. 66: 1959 s. 726–34; Grosse L., Stosunki Polski z soborem bazylejskim, W. 1885 s. 38–40, 46–7, 68–173 oraz dod. 1–7; Hain S., Wincenty Kot, prymas Polski, 1436–1448, P. 1948; Halecki O., Dzieje unii Jagiellońskiej, Kr. 1919 I; tenże, Ostatnie lata Świdrygiełły i sprawa wołyńska za Kazimierza Jagiellończyka, Kr. 1915; Heck R., Tabor i kandydatura jagiellońska w Czechach (1438–1444), Wr. 1964; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, W. 1930 I; tenże, Polska Jagiellonów, Lw. 1936; Kolbuszewski S., Herezja kanonika Jędrzeja Gałki, Wr. 1964; Krzyżaniakowa J., Erudycja historyczna Zbigniewa Oleśnickiego w świetle jego zeznań na procesie w 1422 r., w: Ars historica, P. 1976 s. 475–84; taż, Kancelaria królewska Władysława Jagiełły, P. 1972 cz. 1 s. 52, 57, 62, 64, 70–5, 78, 80, 83–5, 103, 176, 178, 200, 212–18, 237; taż, Kancelaria królewska Władysława Jagiełły jako ośrodek kultury historycznej, „Studia Źródłozn.” R. 18: 1973 s. 67–96; Lata wojny trzynastoletniej w „Rocznikach, czyli kronikach” inaczej „Historii polskiej” Jana Długosza (1454–1466), Oprac. S. M. Kuczyński, Ł. 1964–5 I–II (bibliogr. źródeł i opracowań); Maleczyńska E., Rola polityczna królowej Zofii Holszańskiej na tle walki stronnictw w Polsce w latach 1422–1434, Lw. 1936 s. 4–19, 41, 44–5, 48, 55–69, 74–5, 78, 99–107; taż, Ruch husycki w Czechach i w Polsce, W. 1959; taż, Społeczeństwo polskie pierwszej połowy XV wieku wobec zagadnień zachodnich, Wr. 1947 s. 90–2, 99–101, 115–16, 119–20, 126–63; Prochaska A., Bohater grunwaldzki, Charakterystyka Zbigniewa Oleśnickiego, „Przegl. Hist.” T. 11: 1910 z. 1–2 s. 1–11, 133–43; tenże, Konfederacja Spytka z Melsztyna, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 15: 1887 s. 1–9, 97–108, 193–201, 299–309, 395–403; tenże, Król Władysław Jagiełło, Kr 1908 I, II; tenże, O dacie ugody małopolskiego duchowieństwa ze szlachtą za biskupstwa Zbigniewa Oleśnickiego, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1899 XXXIX 131–50; tenże, Ostatnie lata Witolda, W. 1882 s. 29–31, 148–9, 247–9, 337–8; tenże, Szkice historyczne XV w., Kr.–W. 1884 s. 228–31, 236–241; tenże, W czasach husyckich, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1897 XXXVI 185–8, 244, 253–4, 267; Rozbiór krytyczny Długosza, I, II (bibliogr. Źródeł i opracowań); Semkowicz W., Przywilej dla rodu Dębno, „Mies. Herald.” R. 3: 1910 s. 26–9, 45–8, 60–4, 76–82; Sochacka A., Konfederacja Spytka z Melsztyna z 1439, „Roczn. Lub.” R. 16: 1973 s. 41–65; Stachoń B., Polityka Polski wobec Turcji i akcji antytureckiej w wieku XV, Lw. 1930 s. 86, 93, 94, 103, 122, 123; Starnawski Z., Źródła do sporu o przynależność diecezjalną powiatu lubelskiego w XV wieku, „Roczniki Teolog.-Kanoniczne” R. 11: 1964 s. 157–83; Sułkowska-Kurasiowa I., Dokumenty królewskie i ich funkcja w państwie polskim za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów 1370–1444, W. 1977 s. 63, 64, 66, 71, 87, 88, 96, 123, 129, 130, 132, 133, 136, 140, 144, 145, 147, 151; Ulanowski B., Laudum Vartense, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1888 XXI 173–344; Vetulani A., Rokowania krakowskie z r. 1454 i zjednoczenie ziem pruskich z Polską, „Przegl. Hist.” T. 45: 1954 z. 2–3 s. 199–202; Zachorowski S., Statuty synodalne krakowskie Zbigniewa Oleśnickiego (1436, 1446), Kr. 1915; Zajączkowski S., Studia nad procesami Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w 1420–1423, „Ateneum Wil.” R. 12: 1937 s. 290, 343–5, 396, 399; Zaremska H., Bractwa w średniowiecznym Krakowie, Wr. 1977 s. 51, 77, 79, 107, 118, 152, 175, 179 n.; Zarębski I., „Gęsta Sbignei” jako element ewolucji w genezie Annalium Jana Długosza, w: Prace z dziejów Polski feudalnej, W. 1960 s. 293–307; tenże, Stosunki Eneasza Sylwiusza z Polską i Polakami, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1939 LXX 333–57; – Acten d. Ständetage Preussens, III–IV; Album stud. Univ. Crac., I 23; Callimachi Ph. Vita et mores Sbignei cardinalis, W. 1962; Cod. epist. saec. XV, I cz. 1, 2, II, III; Cod. epist. Vitoldi, I, II; Cod. Univ. Crac., I, II; Dialog o Zbigniewie Oleśnickim, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1882 II 325–62; Długosz, Historia, IV, V; tenże, Liber benef., I–III; Kod. Litwy, s. 265, 278, 281, 283, 297, 300; Kod. m. Kr., I, II; Kod. Mpol., IV; Liber cancellariae Stanislai Ciołek, Wien 1871–4 I, II; Lites, Wyd. 1., II 223–36; Matricularum summ., I nr 78, 123, 211, 232; Mon. Pol. Hist., II (Kalendarz krakowski); toż, S. Nowa, X cz. 2 (Katalogi biskupów krakowskich); Rachunki dworu Władysława Jagiełły; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 2172, 2186, 2281, 2362, 2448, 2472, 2571, 2585–6, 2600, 2610, 2668, 2759, 2795–6, 2807, 2986, 3099, 3147, 3151, 3209, 3265, 3322, 3315, 3351a, 3379, 3434, IV; Vita Joannis Dlugosch senioris canonici Cracoviensis, W. 1961 s. 31–4, 38, 42–3, 45–9, 58; Vita Sbignei cardinalis et episcopi Cracoviensis, w: Długosz, Opera, I 551–7 (uwaga: nie jest autorstwa Długosza); Vol. leg., I 78; Zbiór dok. katedry i diec. krak., II nr 249–51, 254–5, 263, 267, 269, 271, 274–6, 280–7, 291, 293, 296–300, 302–3, 305–6, 309–11, 314, 318, 322, 324–5, 330, 332, 335, 337, 340–1, 343, 345, 352, 365–6, 369, 371, 374–8, 382, 385–9, 394, 398, 399, 401–2, 404–5, 408–9, 412, 414, 417, 421–3, 426–9, 433–4, 437–8, 440, 442–6, 448, 452–8, 460–3, 466–7, 470, 472–5, 477, 480, 487–90, 492–3, 497, 499–500, 503, 508–11, 514, 520, 525–6, 530, 532, 535–6, 538, 540–5, 547–9, 552–4, III (w przygotowaniu); Zbiór dok. mpol., II nr 390, 392, 413, 428, 431–3, 443, 445, 447, 459, 462, 469, 471,476, 484, 498, 500, 505–6, 517, 541, 542, 556, 574, III nr 624, 630, 680, 698, 732, 763, 769, 789, 793, 803–4, 807, 816, 821, 842, 844, VI nr 1560, 1795, 1815, 1817, 1860, 1864, VII nr 1871, 1888, 1903–4, 1909, 1917–18, 1924, 1926–7, 1929, 1932–3, 1939, 1942, 1950, 1959, 1960, 1962, 1964, 1966, 1970, 1975–7, 1979, 1981, 1988, 1998, 2000–1, 2023, 2025–6, 2028–9, 2032, 2036–7, 2045–8, 2065, 2067, 2069, 2070–1, 2095, 2098, 2103, 2110, 2112, 2122, 2137, 2159, 2160, VIII 2209, 2512, 2566; Zbiór dokumentów OO. Paulinów w Polsce, Kr. 1938 z. 1 nr 87, 97, 99, 100, 104, 108–9, 124, 131, 133, 138–9, 143.
Maria Koczerska